Ngữ dụng là gì? Các bài công bố khoa học về Ngữ dụng

Định nghĩa ngữ dụng học (Pragmatics)

Ngữ dụng học là một ngành con của ngôn ngữ học nghiên cứu cách con người sử dụng ngôn ngữ trong tình huống cụ thể để đạt được mục đích giao tiếp. Không giống như ngữ pháp hoặc ngữ nghĩa – vốn quan tâm đến cấu trúc câu và nghĩa từ vựng – ngữ dụng phân tích cách lời nói mang lại ý nghĩa thông qua bối cảnh, vai trò xã hội, mục đích của người nói, và kiến thức chung giữa các bên tham gia.

Ngữ dụng giúp giải thích những hiện tượng ngôn ngữ mà nghĩa đen không thể bao quát hết, chẳng hạn như ngụ ý, châm biếm, lời nói gián tiếp, hoặc lời hứa. Việc hiểu đúng ý nghĩa ngữ dụng đòi hỏi năng lực suy luận từ ngữ cảnh, bao gồm cả thông tin nền tảng, kiến thức văn hóa, và mục tiêu của tương tác.

Khái niệm này trở thành lĩnh vực chính thức trong ngôn ngữ học từ nửa sau thế kỷ 20, với các học giả như Paul Grice, John Searle và Stephen Levinson đóng vai trò tiên phong. Ngữ dụng được xem là cầu nối giữa ngôn ngữ và hành vi giao tiếp thực tiễn.

Phân biệt ngữ dụng với ngữ nghĩa

Ngữ nghĩa học (semantics) tập trung vào ý nghĩa của từ, cụm từ và câu trong trạng thái “tĩnh” – tức là tách biệt khỏi bối cảnh giao tiếp. Ngữ dụng học, ngược lại, nghiên cứu ý nghĩa “động”, phụ thuộc vào hoàn cảnh sử dụng, mối quan hệ giữa người nói và người nghe, và những quy ước ngầm trong xã hội.

Ví dụ: câu "Trời lạnh thật" trong ngữ nghĩa đơn thuần chỉ thông báo về thời tiết. Tuy nhiên, trong ngữ dụng, nếu người nói đang đứng gần cửa sổ mở, thì câu này có thể là yêu cầu đóng cửa. Ý nghĩa ngữ dụng phát sinh từ việc người nghe hiểu được ngụ ý của người nói thông qua bối cảnh.

Bảng dưới đây so sánh điểm khác biệt giữa ngữ nghĩa và ngữ dụng:

Tiêu chí	Ngữ nghĩa	Ngữ dụng
Phạm vi nghiên cứu	Ý nghĩa từ vựng và cấu trúc	Ý nghĩa phụ thuộc ngữ cảnh
Đơn vị phân tích	Từ, cụm từ, câu	Phát ngôn, hội thoại
Ý nghĩa	Ổn định, khách quan	Linh hoạt, chủ quan
Ví dụ	"Tôi đói" nghĩa là đang cảm thấy đói	"Tôi đói" trong bữa tiệc có thể là đề nghị ăn ngay

Vai trò của ngữ cảnh trong ngữ dụng

Ngữ cảnh đóng vai trò trung tâm trong việc xác định và giải thích nghĩa ngữ dụng. Một phát ngôn không thể được hiểu chính xác nếu tách rời khỏi bối cảnh sử dụng. Các yếu tố ngữ cảnh bao gồm không chỉ không gian – thời gian, mà còn cả mối quan hệ xã hội, mục đích giao tiếp, và tri thức chia sẻ giữa các bên.

Các loại ngữ cảnh cơ bản:

• Ngữ cảnh vật lý: địa điểm, âm thanh, ánh sáng nơi diễn ra hội thoại
• Ngữ cảnh xã hội: vai vế, quan hệ quyền lực, mức độ thân mật
• Ngữ cảnh ngôn ngữ (co-text): những gì được nói trước và sau đó
• Ngữ cảnh văn hóa: quy tắc lịch sự, ẩn dụ văn hóa, hành vi ngôn ngữ đặc trưng

Ví dụ: Câu "Anh ăn cơm chưa?" ở Việt Nam có thể là một hình thức chào hỏi xã giao, chứ không phải một câu hỏi thực sự. Tuy nhiên, nếu dịch nguyên văn sang tiếng Anh và nói với người bản xứ, người nghe có thể hiểu sai hoàn toàn ý định giao tiếp.

Lý thuyết hành vi lời nói (Speech Act Theory)

John Austin (1962) và John Searle (1969) phát triển Lý thuyết hành vi lời nói – cho rằng phát ngôn không chỉ mô tả sự vật hiện tượng mà còn thực hiện hành vi cụ thể. Mỗi câu nói có thể là một hành động, ví dụ như yêu cầu, xin lỗi, mệnh lệnh, hứa hẹn hoặc cảnh báo.

Các loại hành vi lời nói được chia làm ba cấp độ:

1. Locutionary act: hành vi tạo ra phát ngôn với cấu trúc và nghĩa cơ bản
2. Illocutionary act: mục đích của phát ngôn (ví dụ: yêu cầu, cảnh báo)
3. Perlocutionary act: tác động thực tế lên người nghe (ví dụ: thuyết phục, gây ấn tượng)

Ví dụ: Câu "Em có thể đưa anh ly nước không?" là một hành vi locutionary với nghĩa hỏi khả năng. Về mặt illocutionary, nó là một yêu cầu. Nếu người nghe thực sự đi lấy nước, thì đó là hiệu quả perlocutionary. Mô hình này cho thấy lời nói luôn mang theo nhiều lớp nghĩa hành vi chồng lấp lên nhau.

Lý thuyết hội thoại hợp tác của Grice

Lý thuyết hội thoại hợp tác (Cooperative Principle) do H.P. Grice (1975) đưa ra nhằm giải thích cách người tham gia giao tiếp hiểu nhau vượt ra ngoài nghĩa đen của lời nói. Grice cho rằng người nói và người nghe thường ngầm tuân thủ một nguyên tắc hợp tác chung: "Hãy đóng góp vào hội thoại theo cách phù hợp với mục tiêu chung của cuộc trao đổi."

Dựa trên nguyên tắc này, ông đề xuất bốn phương châm hội thoại (conversational maxims), bao gồm:

• Phương châm chất lượng: Chỉ nói điều mà bạn tin là đúng và có bằng chứng
• Phương châm số lượng: Cung cấp thông tin vừa đủ, không nhiều hơn hoặc ít hơn mức cần thiết
• Phương châm liên quan: Đảm bảo lời nói có liên hệ trực tiếp đến mục tiêu hoặc nội dung hội thoại
• Phương châm cách thức: Diễn đạt rõ ràng, tránh mơ hồ và dài dòng

Khi người nói cố tình “vi phạm” một phương châm (ví dụ: trả lời gián tiếp, nói mơ hồ), người nghe sẽ dựa vào đó để suy ra hàm ý ngữ dụng (conversational implicature). Ví dụ: Nếu ai đó hỏi “Cậu thấy bài thuyết trình thế nào?” và người kia trả lời “Ừ, giọng anh ấy khá rõ ràng.” – người nghe sẽ ngầm hiểu rằng nội dung bài thuyết trình không ấn tượng.

Ngữ dụng liên văn hóa

Ngữ dụng học liên văn hóa (Intercultural Pragmatics) nghiên cứu sự khác biệt trong hành vi ngôn ngữ giữa các nền văn hóa và ngôn ngữ. Sự khác biệt ngữ dụng thường là nguyên nhân gây ra hiểu nhầm, xung đột hoặc thất bại trong giao tiếp liên quốc gia, đặc biệt trong môi trường toàn cầu hóa và đa ngôn ngữ.

Ví dụ:

• Người Nhật thường sử dụng biểu thức giảm nhẹ và vòng vo để thể hiện sự lịch sự, trong khi người Đức có xu hướng trực tiếp hơn.
• Cách thể hiện lời khen, lời xin lỗi hoặc từ chối có thể khác nhau rõ rệt giữa các nền văn hóa. Một lời từ chối gián tiếp của người Việt Nam (ví dụ: “Để em xem đã”) có thể bị người Mỹ hiểu là đồng ý tạm thời.

Ngữ dụng liên văn hóa có ứng dụng rộng rãi trong giảng dạy ngoại ngữ, huấn luyện giao tiếp doanh nghiệp đa quốc gia, và thiết kế công nghệ giao tiếp toàn cầu. Nghiên cứu lĩnh vực này giúp người học nâng cao năng lực ngôn ngữ và tránh rơi vào "sốc văn hóa giao tiếp".

Thể hiện ngữ dụng trong lời nói gián tiếp và ngụ ý

Lời nói gián tiếp (indirect speech acts) là hình thức sử dụng cấu trúc ngữ pháp không tương ứng trực tiếp với mục đích giao tiếp. Ngôn ngữ gián tiếp thường được dùng để giữ thể diện (face), thể hiện lịch sự, hoặc né tránh căng thẳng. Đây là hiện tượng phổ biến trong hầu hết ngôn ngữ tự nhiên.

Ví dụ:

Phát ngôn	Hình thức	Ý định thực sự
“Em có biết mấy giờ rồi không?”	Câu hỏi thông tin	Gợi ý rằng người kia đang trễ hoặc làm phiền
“Ở đây hơi lạnh nhỉ”	Phát biểu về thời tiết	Yêu cầu đóng cửa hoặc bật máy sưởi

Ngụ ý (implicature) là phần nghĩa không được nói ra trực tiếp nhưng người nghe có thể suy ra dựa trên bối cảnh và kiến thức chung. Hiểu được lời nói gián tiếp và ngụ ý là một chỉ báo quan trọng của năng lực ngữ dụng – đặc biệt trong phân tích hội thoại và giao tiếp đa văn hóa.

Ngữ dụng trong ngôn ngữ học lâm sàng và rối loạn giao tiếp

Ngữ dụng học còn có ứng dụng thực tiễn trong ngôn ngữ học lâm sàng, đặc biệt trong việc chẩn đoán và điều trị các rối loạn giao tiếp liên quan đến tổn thương não, tự kỷ, sa sút trí tuệ và chấn thương sọ não. Những bệnh nhân này thường có khả năng hiểu ngôn ngữ tốt ở cấp độ ngữ pháp và từ vựng, nhưng gặp khó khăn trong việc sử dụng và diễn giải ngôn ngữ theo ngữ cảnh xã hội.

Các biểu hiện rối loạn ngữ dụng có thể bao gồm:

• Không hiểu được lời nói gián tiếp, châm biếm hoặc ẩn dụ
• Không biết thay đổi cách nói phù hợp với đối tượng hoặc ngữ cảnh
• Không biết tuân theo quy ước hội thoại (ví dụ: giành lời, chuyển đề tài đột ngột)

Các chuyên gia ngôn ngữ trị liệu sử dụng công cụ đánh giá ngữ dụng như Pragmatic Protocol hoặc Test of Pragmatic Language (TOPL) để xác định mức độ rối loạn và xây dựng kế hoạch can thiệp. Phục hồi năng lực ngữ dụng giúp cải thiện khả năng hòa nhập xã hội và chất lượng sống cho bệnh nhân.

Ứng dụng của ngữ dụng học trong công nghệ và trí tuệ nhân tạo

Trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) và xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP), ngữ dụng học đang trở thành yếu tố then chốt để phát triển các hệ thống giao tiếp ngôn ngữ thông minh. Mục tiêu không chỉ là hiểu nghĩa từ/câu, mà còn phải hiểu “người dùng thực sự muốn gì”.

Các ứng dụng thực tế:

• Chatbot và trợ lý ảo (như Google Assistant, Siri): hiểu ngữ cảnh, điều chỉnh cách phản hồi dựa trên lịch sử hội thoại
• Phân tích cảm xúc và phát hiện ngụ ý trong văn bản khách hàng, mạng xã hội
• Hệ thống đối thoại đa lượt (task-oriented dialogue systems) sử dụng semantic parsing để ánh xạ yêu cầu người dùng sang hành động cụ thể

Thách thức lớn là làm sao giúp máy hiểu được ngữ dụng trong lời nói gián tiếp, lời mỉa mai, hoặc sự lệch pha văn hóa – vốn là những yếu tố rất khó lượng hóa. Nghiên cứu mới đang tích hợp mô hình học sâu với lý thuyết ngữ dụng để tạo ra đối thoại tự nhiên và thích ứng hơn.

Tài liệu tham khảo

1. Austin, J.L. (1962). How to Do Things with Words. Oxford University Press.
2. Searle, J.R. (1969). Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge University Press.
3. Grice, H.P. (1975). "Logic and Conversation." In Syntax and Semantics, vol. 3, edited by Cole and Morgan. Academic Press.
4. Levinson, S.C. (1983). Pragmatics. Cambridge University Press.
5. Thomas, J. (1995). Meaning in Interaction: An Introduction to Pragmatics. Longman.
6. LoCastro, V. (2012). Pragmatics for Language Educators. Routledge.
7. Gumperz, J.J., & Hymes, D. (Eds.). (1986). Directions in Sociolinguistics. Basil Blackwell.
8. Google AI Blog. “Semantic Parsing for Task-Oriented Dialogue.” Link
9. Adams, C. (2002). "Practitioner review: The assessment of language pragmatics." Journal of Child Psychology and Psychiatry. Link